TRIZ - YARATICI SORUN ÇÖZME TEORİSİ

YARATICI SORUN ÇÖZME TEORİSİ ( TRIZ )

Çocuklar yaratıcıdır. Fakat herhangi bir icadı gerçekleştirmek için gerekli ve yeterli bilgiye sahip değildir. Erişkinler ise bu bilgiye sahip olmalarına rağmen doğal yaratıcılıklarını yitirmişlerdir. Zira; okul çağından itibaren yapılan bilgi yüklemesi, üstelik bu bilgilerin çelişkilerle dolu olması yaratıcılığı öldürmektedir.

Fransız psikolog Antoine Ribaut yaratıcılıkla ilgili bir çalışmasında (Ribaut,1902) yaratıcılığın 18 yaşında tepe noktasına ulaştığını ve daha sonra hayat boyunca azaldığını belirtmiştir. Yıllar sonra Genrich Altshuller Ribaut'nun çalışmasına yanıt niteliğindeki bir çalışmasında (Altshuller,1970); yaratıcılığın 14 yaşında tepe noktasına ulaştığını, ancak bundan sonra yaşamın sonuna dek azaldığını söylemiştir. Daha sonra Zlotin de 21 yaşında yaratıcılığın en düşük noktasına geldiğini belirtmiştir, çünkü lise ve üniversite hayatı da yaratıcılığı öldürmektedir. Tabii bu üç araştırmanın sonucu da; çalışanları 14 yaşından büyük olan işletmeler için hayal kırıklığı yaratıcıdır (Terninko ve diğerleri,1998, s.ix).

Çağımızda ise işletmeler yaratıcı ve yenilikçi olmak zorundadırlar(Belski; 1999,s.192). Çünkü toplam kalite felsefesinin en önemli unsurlarından biri müşterilerin tatmin edilmesidir. Zira insanlar değer verdikleri şeylerin sürekliliğini ve dahası yeniliği ararlar (Russell,1998). Yenilikler ise yeni tasarımlarda kendini bulur.

Bir örgütün tasarım sürecini geliştirmede kullanılan üç araç vardır. Bunlardan ilki Kalite Fonksiyon Göçerimi (QFD) dir. QFD; Kalite Fonksiyon Göçerimi, bir geliştirme ekibine; müşteri istek ve ihtiyaçlarını açıkça belirleme ve bu istek ve ihtiyaçları karşılamak için önerilen ürün ve hizmetlerin yeteneklerini sistematik olarak değerlendirme olanağı sağlayan yapısallaşmış bir ürün planlama ve geliştirme yöntemidir (Cohen,1995,s11). QFD ; ürün ya da hizmet performansını etkileyen görevleri yerine getirmek için; müşteri ihtiyaçlarını bu işlerle ilgili çalışanlara kadar yaymaktadır(Şen ve Yenginol; 1999,s.372) . İkincisi TRIZ (Theory of Inventive Problem Solving) dir. Aslında yenilik yepmada temel araçlar Pugh'un kavram seçimi yöntemi (Pugh,1991) ve beyin fırtınasıyken; TRIZ ile QFD nin bütünleşmesi ; yaratıcı ürün ve süreçlerin tasarımını daha kolay hale getirmiştir. Üçüncüsü ise Genichi Taguchi'nin "Güçlü Tasarım" felsefesidir. Bu felsefe; bir tasarımın kontrol edilemeyen değişkenlerden bağımsız olarak, hedef değerlerde çalışmasını sağlayan ürün bileşeni değerlerini belirler. Dolayısıyla bu üç yaklaşımın birlikte uygulanması; müşteri yönlü güçlü tasarımların yapılmasını sağlar. Bir dördüncü araç ise TOC (Theory of Constraints) dir. TRIZ fiziksel çelişkileri çözerken; TOC (Theory of Constraints) yönetsel kısıtları çözmede kullanılmaktadır (Yenginol ve Özer; 1999).

İngilizce karşılığını oluşturan sözcüklerin baş harfleri ise TIPS kısaltmasını oluşturmaktadır.

TRIZ düşüncesinin temeli; çelişkilerin, yenilikçi çözümler üretilerek, metodolojik olarak çözümlenebilirliği düşüncesidir. Teori üç temele dayanır (Terninko ve diğerleri, s.3):

1.    İdeal tasarım (sistem) amaçtır.

2.    Çelişkiler problemi çözmeye yardım eder.

3.    Yenilikçi süreç sistematik olarak yapılandırılabilir.

Burada ideal sistemden kasıt: "Mekanizmanın olmadığı; fakat bu mekanizmanın yerine getirmesi gerekli fonksiyonun bulunduğu sistem"dir(ReVelle ve diğerleri;1998, s.125).
TRIZ'in asıl uğraştığı konu çelişkilerin çözülmesi, dolayısıyla tasarım güçlüklerinin yenilmesidir. Geliştirme takımları her zaman aşılması gereken bu türlü zıtlıklarla karşı karşıyadırlar. Altshuller çelişkiyi şöyle tanımlamıştır: "Bir sistemin bir niteliğinin ilerletilmesi ya da değerinin artırılması için yapılan bir girişimin, bir diğer sistem niteliğinin değerini düşürmesidir" (Terninko ve diğerleri; 1998, s.12). Bir maddenin aynı anda hem sıcak hem soğuk olması gerekliliği gibi (Terninko;1997,s.139).

Altshuller kendi işini mucitlerin teknik sorunlarına yaratıcı çözüler bulmak olarak değerlendirdiğinden TRIZ ortaya çıkmıştır ve yukarıda sözü edilen bu üç temel sayesinde yenilikçiler bol meyva vermişlerdir (Terninko;1997,s.129).

Altshuller'e göre sorunların giderilmesiyle uğraşanlar için; kendi alanlarının dışına taşan konularla uğraşmak gerçekten güç bir iştir. Bu nedenle sorun çözücüler genellikle bir olay karşısında düşünürken; psikolojik olarak kendi eğitimleri ve düşünüş şekillerinin onları yönlendirdiği tarafa yönelirler. Oysa çözüm aslında basit ve fakat düşünülmeyen tarafta olabilir (Şekil 1). Yaratıcılık; daha önce olmayan birşey yaratmaktır. Bu yapılırken de mevcut bir model değişikliğe uğratılır. Herhangibir yaratıda asıl değişen bir düşünce sistemi ya da modelidir, dolayısıyla asıl mücadele alanı bakış alanının genişletilmesidir (Wiik; 1999, s.246). Nasreddin Hoca'nın evinin anahtarını bodrumda kaybetmesi, ancak bodrum karanlık olduğundan, anahtarı kapının önünde araması bu duruma mizahi bir örnek oluşturmaktadır.

Altshuller'a göre "Daha çok kullanılabilir bilgi; mucitin yaratıcı potansiyelini artırır". Altshuller tasarımcıların bilgilerini artırmak amacıyla; belirlediği 39 mühendislik parametresini kendi aralarında ikili çiftler haline dönüştürmüş ve her çiftin çözümü için geliştirdiği 40 temel prensipten uygun olanlarını belirlemiş ve böylece çelişkiler matrisi ortaya çıkmıştır.

TRIZ Sistematiği

Eğer bir tasarım takımının spesifik bir sorunu varsa; bu sorun önce standart bir sorunla eşleştirilecektir. Altshuller'in oluşturduğu "çelişkiler matrisi"nde; satırlar , ilerleme sağlanan ya da değerinde artış olan parametreleri, sütunlar ise satırdaki parametrelerin artması nedeniyle değerlerinde gerileme ya da olumsuz yönde bir artış olan parametreleri göstermektedir . Satır ve sütunların kesiştiği hücrelerde ise bu istenmeyen durumu çözüme ulaştırmak için 40 prensipten uygun olanların numaraları yer almaktadır.

TRIZ'i uygularken; bir geliştirme takımının ilk olarak; kendi spesifik problemini standart bir problemle eşleştirmesi, diğer bir deyişle çelişkiler matrisinde ilgili hücreyi bulması gereklidir. İkinci aşama ise bu hücrede yer alan genelleştirilmiş çözümleri, yani 40 TRIZ prensibinden ilgili olanlarını spesifik bir çözüm haline dönüştürmektir (Şekil 2).

Bu durumu bir örnekle açıklayalım (Terninko ve diğerleri; 1998, s.73): Kalça kemiği kırığı olan bir hastanın kemiklerinin kaynamasını sağlamak amacıyla; iki kemiği birleştiren bir platin çivi takılmıştır. Ancak çiviyi çıkartma zamanı geldiğinde, kemik kaynarken genişlediğinden, çivi kemiğin içine iyice oturmuş ve hareket ettirmek zorlaşmıştır. TRIZ prensipleri sayesinde çivi yerinden çıkarılabilmiştir .

Bu durumda; kemiğin genişlemesi, 39 parametreden biri olan "hareketsiz cismin hacmi" parametresinde ilerleme olarak, istenmeyen sonuç ise; çiviyi yerinden çıkartmak için gerekli "kuvvet" parametresinde artış olarak düşünülmelidir. Bu iki parametre arasındaki çelişki; çelişkiler matrisinde gösterilmiştir (Şekil 3). Buradan da görüldüğü gibi bu çelişkinin çözümü için 2, 18 ve 37 numaralı prensipler uygun olabilir.

 Şekil 3. Çelişkiler Matrisi Kesiti

Kaynak: Terninko ve diğerleri; 1998,s.73.

Çözümde kullanılması önerilen prensipler :
Ø    2. Ayırma
Ø    18. Mekanik Titreşim ve
Ø    37. Isıl Genleşmedir.
Mekanik vibrasyon önerisi; kemiğin rezonant frekansında ultrason titreşimleriyle titreştirilerek, vidanın mikrovibrasyonlarla çıkarılmasını kapsamaktadır. Isıl genleşme ise; çivinin soğutularak çapının daraltılmasını ve bu sayede çıkmasını kolaylaştırmayı kapsamaktadır.
Standart çözümlerden özel çözümlere ulaşılmasını kolaylaştırmak için hazırlanmış çelişkiler matrisini oluşturan 39 parametre aşağıda listelenmiştir.

Altshuller'in 39 parametresi:
1.    Hareketli cismin ağırlığı
2.    Hareketsiz cismin ağırlığı
3.    Hareketli cismin uzunluğu
4.    Hareketsiz cismin uzunluğu
5.    Hareketli cismin alanı
6.    Hareketsiz cismin alanı
7.    Hareketli cismin hacmi
8.    Hareketsiz cismin hacmi
9.    Hız
10.  Kuvvet
11.  Gerilme / Basınç
12.   Şekil
13.   Cismin değişmezliği
14.   Mukavemet
15.   Hareketli cismin dayanımı
16.   Hareketsiz cismin dayanımı
17.   Isı
18.   Parlaklık
19.   Hareketli cismin harcadığı enerji
20.   Hareketsiz cismin harcadığı enerji
21.   Güç
22.   Enerji Kaybı
23.   Madde kaybı
24.   Bilgi Kaybı
25.   Zaman Kaybı
26.   Madde miktarı
27.   Güvenilirlik
28.   Ölçüm güvenilirliği
29.   İmalat güvenilirliği
30.   Cisme zarar verici faktörler
31.   Zarar verici yan etkiler
32.   İmalat kolaylığı
33.   Kullanım kolaylığı
34.   Onarım kolaylığı
35.   Adapte edilebilirlik
36.   Cihaz karmaşıklığı
37.   Kontrol karmaşıklığı
38.   Otomasyon düzeyi
39.   Verimlilik

Bu parametreler arasındaki çelişkileri çözmek amacıyla kullanılan 40 TRIZ prensibi ise aşağıda sıralanmıştır.

40 TRIZ Prensibi:
1.    Bölümleme
2.    Ayırma
3.    Kısmi kalite
4.    Asimetri
5.    Kombinasyon / Entegrasyon
6.    Evrensellik
7.    Yuvalama
8.    Karşı ağırlık
9.    Öncü karşıt eylem
10.    Öncü eylem
11.    Öncü önlem
12.    Eşit potansiyel
13.    Ters eylem
14.    Yuvarlama
15.    Dinamiklik
16.    Kısmi fazlalık
17.    Yeniden boyutlama
18.    Mekanik titreşim
19.    Periodik eylem
20.    Yararlı bir eylemin sürekliliği
21.    Hızlı hareket
22.    Zararı faydaya çevirme
23.    Geribesleme
24.    Aracılık
25.    Self-servis
26.    Kopyalama
27.    Pahalı dayanıklı cisim yerine ucuz dayanıksız cisim kullanma
28.    Mekanik sistemin yerine koyma
29.    Pnömatik ya da hidrolik yapılar kullanma
30.    İnce film ya da zar
31.    Gözenekli malzeme
32.    Renk değiştirme
33.    Homojenlik
34.    Atılan ya da değiştirilen parçalar
35.    Fiziksel ya da kimyasal durum değişikliği
36.    Faz dönüşümü
37.    Isıl genleşme
38.    Güçlü okside ediciler kullanma
39.    Durağan çevre
40.    Kompozit malzeme

 
Günümüzde işletmeler pazarda kalabilmek için bir mücadele içindedirler. Bu nedenle de yenilikçi olmaya zorlanmaktadırlar. Yenilik yapmak; artık iyi bir iş yapmaktan öteye zorunlu bir savaş haline gelmiştir (Russell,1998). Dünya pazarlarında kalabilmek için; müşterilere beklentilerini karşılayan ve aşan yeni ürünler sunmak, dolayısıyla onları tatmin etmek gereklidir.

TRIZ düşüncesinin kullanılmasıyla çelişkiler çekici hale gelir; zira her çelişki bir ilerleme olanağı sunar. Bu sayede fedakarlıklar yada fırsat maliyetleri söz konusu olmaktan çıkar ve İdeal tasarım bir hayalden çok beklentiye dönüşür (Terninko ve diğerleri;1998,s.71).
TRIZ'i öğrenmek zaman almakta ve fakat düşünce tarzını değiştirmektedir. Böylece ilerlemenin nasıl yapılacağı ile ilgili bir ortam yaratılmış olmaktadır. Bu sayede "Yaratıcı Sorun Çözme Teorisi" ; Kuzey Amerika ve Avrupa'daki kullanımları sırasında; çok faydalı çözümler ortaya koymuştur (ReVelle ve diğerleri; 1998, s.123).

Toplam Kalite Yönetimi ve ilgili teknikleri uygularken; ürün geliştirmede önemli rol oynayan TRIZ'i de öğrenmek ve uygulamaya koymak gerekir. TRIZ'in QFD, Taguchi metodolojisi ve TOC ile uyumlu bir biçimde uygulanabilir olması bu yolda bir avantajdır.